Editieredactie: Monique van Dijk-Groeneboer, Jan Hendriks & Evert Jonker

De lerende enkeling en de lerende gemeente

Het begrip leren wordt veel gebruikt en als wij het goed zien in nogal verschillende betekenissen. Het begrip speelt uiteraard een grote rol in de praktijk van de godsdienstige vorming en in de godsdienstpedagogiek en catechetiek, onder andere in de vorm van leertheorieën en gedachten omtrent verandering, groei en zelfontplooiing. In meer omvattende en fundamentele zin wordt de gemeente wel aangeduid als leergemeenschap of leerlinggemeenschap of wordt er gesproken van 'Gemeindepädagogik'. In de moderne educatie valt een sterke nadruk op de eigen verantwoordelijkheid van de leerling voor het verwerven van kennis en inzicht en op participatie.
Het begrip leren wordt in toenemende mate ook gebruikt in gemeenteopbouw, vooral in de woordcombinatie 'lerende kerk', een woord dat analogie vertoont met de term 'lerende organisatie'. De termen 'gemeente als leergemeenschap' en 'de lerende gemeente' lijken bedrieglijk veel op elkaar, maar verschillen toch fundamenteel van elkaar. Dat begrip staat binnen de kerk niet tegenover de biddende of dienende gemeente, maar tegenover de belerende kerk. In moderne managementtheorieën is een dubbele benadering te onderkennen. Enerzijds wordt in het zogenaamde competentiemanagement benadrukt dat de leiding individuele medewerkers stimuleert om zelf verantwoordelijkheid te nemen voor de ontwikkeling van kennis en vaardigheden. Anderzijds komt in het concept van de lerende organisatie naar voren dat een organisatie lerend kan worden, vooral wanneer een probleem of een crisis moet worden aangepakt. Wellicht bieden beide theorieën verheldering voor gemeenteopbouw.
Behalve bij godsdienstige opvoeding, catechese en gemeenteopbouw kan er ook van leren sprake zijn op de andere handelingsvelden waarop de praktische theologie zich richt. Zo kan het pastorale gesprek ook leeraspecten hebben als het wordt opgevat als mensen helpen hun situatie te leren verstaan in het licht en de lijn van het evangelie. En ook de gewone kerkdienst kan aspecten van leren in zich bergen.
Vaak wordt de leertheorie in meer algemene zin benut om te kunnen wijzen op de rol van het lerende subject, op leren leren, op leren als gedragsverandering, op het leven als een blijvend leerproces en op het leiderschap dat de lerende gemeente moet stimuleren om het eigen leerproces ter hand te nemen.
Het lijkt ons spannend na te gaan op welke wijze leren, in de zin van een proces dat in interactie met een zaak leidt tot verandering, verband kan houden met de verschillende handelingsvelden in de gemeente en wat dat betekent voor de rol van de pastor, de gemeente en de inhoud van leren (zaak). Kunnen begrippen als leren, leerproces, leerweerstanden een bijdrage leveren aan een omvattende visie op het leven en geloven van de gemeente en op de rol van de pastor? Helpt dit perspectief van leren pastores aan een integrerende visie?

Doel en vraagstelling

Tegen de zojuist geschetste achtergrond is onze eerste doelstelling terreinverkenning en begripsverheldering. Daarnaast moet het themanummer pastores helpen een visie op het leren in de gemeente, maar ook het leren als gemeente te ontwikkelen. Hopelijk geeft deze kijk een verrassende mogelijkheid om de werkvelden waar te nemen, te beoordelen en wellicht te doen veranderen. De vraagstelling, die in de vier delen van dit nummer aan bod komt, luidt aldus:
1.1 Op welke handelingsvelden komt de pastor in aanraking met 'leren'? En welke betekenis heeft het leren daar?
2.2 Hoe komen op deze handelingsvelden de interacties tussen inhoud (zaak), leiderschap en gemeente tot uitdrukking? Anders gezegd, op welke wijze wordt recht gedaan aan elk van de factoren? Worden bijvoorbeeld traditie (zaak) en de ervaring van de gemeente tegen elkaar uitgespeeld?
3.3 Welke condities moeten voor leren worden vervuld? In het bijzonder: welke eisen stelt dit aan de pastor, de afzonderlijke gemeenteleden en de gemeente? En zijn ze te verwerkelijken? En hoe kan daaraan worden gewerkt?

I Basis

Het eerste artikel verheldert vanuit onderwijskundig perspectief wat leren is, ook komt het begrip lerende organisatie ter sprake. Visies op leren uit de moderne onderwijskunde, worden als een appèl aan de gemeente verstaan en als zodanig uitgewerkt (Jonker). Het interview met Van Knippenberg onder de titel 'De ziel onderwijst, het zelf leert' handelt over een antropologische en theologische visie op leren. Dan volgt 'Laat u geen meester noemen'. Dat artikel geeft een praktisch-theologische benadering van leren met het oog op de verschillende handelingsvelden van diaconaat, pastoraat, liturgie en catechese en op de lerende gemeente als centraal begrip in de gemeenteopbouw. De didactische driehoek dient als kijkraster en richt de aandacht op het lerende subject, de begeleider, de inhoud en de gemeente (Hendriks & Jonker). In de ontstaansgeschiedenis van dit themanummer zijn deze artikelen het laatst geschreven. Achteraf vinden we het jammer dat met name het eerste artikel niet als uitgangspunt heeft kunnen dienen voor de verdere uitwerking van het thema.

II Interviews

In drie interviews vragen we waar en in hoeverre bij pastores in een gemeente of parochie leren een rol speelt en wat dat van hen vraagt. We lopen daarbij de verschillende handelingsvelden langs. We vragen naar het aandeel van de lerende, de begeleider, de inhoud en zijn ook op zoek naar weerstanden. Ook vragen we naar een omvattend concept. De interviews bewegen zich in het krachtenveld van de vraagstelling. We spraken met Marlies Roelofs, werkzaam in een grote stad en met Teunard van der Linden en met Mathilde de Graaff, pastores in een dorp.

III Leren op vijf handelingsvelden

In de volgende artikelen staan reacties op de interviews centraal. Specialisten geven daarbij aan hoe op hun vakgebied leren een rol speelt en beantwoorden de vragen van de vraagstelling in verbinding met de interviews. Het zijn reflecties vanuit de invalshoek van het diaconaat (Noordegraaf), vanuit de invalshoek van het pastoraat (Ganzevoort), vanuit het perspectief van liturgie en kerkdienst (Siemerink), vanuit het werkveld van catechese met kinderen, jongeren en volwassenen (De Zwart) en vanuit het perspectief van gemeenteopbouw (Hornikx).

IV Drie reflecties

Leren als vernieuwing van de mens en als beoogde informatieverwerking stelt in de gemeente eisen aan het individuele gemeentelid, de pastor en de gemeente als organisatie.
De interviews en de reflecties daarop vanuit de vijf werkvelden zijn aan drie auteurs bezorgd, die met een specifieke vraag voor ogen hun verhaal doen. Op het probleem wat leren vraagt van het individuele gemeentelid gaat Alma in. Heitink beantwoordt de vraag wat leren van het geestelijk leiderschap van de pastor. Van Dijk-Groeneboer en Weverbergh bezinnen zich op de vraag wat leren van de gemeente als organisatie vergt.

INLEIDING

Monique van Dijk-Groeneboer,
Jan Hendriks & Evert Jonker, De lerende enkeling en de lerende gemeente. Ter inleiding (105)

DEEL I - BASIS

Evert Jonker, Leren en onderwijzen, een onderwijskundig perspectief (109)
Evert Jonker, De ziel onderwijst, het zelf leert. Interview met Tjeu van Knippenberg over leren (129)
Jan Hendriks & Evert Jonker, 'Laat u geen meester noemen.' Een praktisch-theologische benadering van het leren als enkeling en het leren als gemeente (135)

DEEL II - INTERVIEWS MET PASTORES

Jan Hendriks, Interview met dominee Mathilde de Graaff, pastor in Bant (157)
Evert Jonker, Interview met dominee Teunard van der Linden, pastor in Rijnsaterswoude (165)
Monique van Dijk-Groeneboer, Interview met pastor Marlies Roelofs, pastor in Leiden (174)

DEEL III - LEREN OP VIJF HANDELINGSVELDEN

R. Ruard Ganzevoort, Pastoraat als leerproces? Reflectie op de interviews (183)
Herman Noordegraaf, Kijken vanuit het diaconaat: het 'verwijden' van het subject (187)
Ingrid de Zwart, Reflecties van een catechete (192)
Hans Siemerink, Liturgie en de lerende gemeente (197)
René Hornikx, Als een kerkelijke gemeente niet leert, verdwijnt ze! Een benadering van leren in de kerk van het kerkelijk opbouwwerk (201)

DEEL IV - REFLECTIES

Hans A. Alma, Individuele mogelijkheden en collectieve intentie (211)
Gerben Heitink, Pastor in een lerende gemeente (223)
Monique van Dijk-Groeneboer & Roger Weverbergh, De structuur van een lerende gemeente (231)

Lijst van medewerkers (247): Medewerkers aan dit nummer

Alma, mw. dr. H.A., universitair docent godsdienstpsychologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam, universitair docent pastorale psychologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam en aan de Rijksuniversiteit Utrecht, Titiaanstraat 25II, 1077 RE Amsterdam
Dijk-Groeneboer, mw. dr. M.C.H. van, universitair docent godsdienstsociologie aan de Katholieke Theologische Universiteit in Utrecht, Florence Nightingalestraat 206, 2286 JT Rijswijk ()
Ganzevoort, dr. R.R., universitair docent praktische theologie aan de Theologische Universiteit Kampen, Postbus 5021, 8260 GA Kampen ()
Graaff, mw. drs. M. de, gereformeerd predikante, De Geer 36, 8314 AN Bant
Heitink, dr. G., hoogleraar praktische theologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam, M.H. Tromplaan 29, 2121 XD Bennebroek ()
Hendriks, dr. J., tot voor kort universitair hoofddocent gemeenteopbouw aan de VU-Amsterdam, Secretaris Kuitstraat 3, 6861 BA Oosterbeek ()
Hornikx, R.H.J. Lic., werkzaam bij het Regiovicariaat van het bisdom 's-Hertogenbosch, Platteelstraat 18, 5504 GW Veldhoven
Jonker, dr. E.R., universitair docent catechetiek aan de Rijksuniversiteit Utrecht, Lochemseweg 42, 7214 RK Epse ()
Knippenberg, dr. M.P.J. van, hoogleraar praktische theologie aan de Theologische Faculteit Tilburg, Bredaseweg 286, 5038 NN Tilburg ()
Linden, drs. T.G. van der, hervormd predikant, Herenweg 20, 2465 AC Rijnsaterswoude ()
Noordegraaf, dr. H., als postdoc onderzoeker verbonden aan de Theologische Faculteit te Utrecht, Plein Eendragt 13, 3111 AR Schiedam ()
Roelofs, mw. drs. M., r.-k. pastoraal werkster, Wilgendreef 22, 2272 EW Voorburg
Siemerink, dr. J.A.M., universitair docent praktische theologie aan de Faculteit Theologie van de KU-Nijmegen, Brunelstraat 1, 6641 AL Beuningen ()
Weverbergh, dr. R., priester van het Vlaamse bisdom Gent en universitair docent praktische theologie aan de KTU,, Amersfoortseweg 10, 3705 GJ Zeist
Zwart, mw. dr. I. de, hervormd predikant, docente catechetiek aan de Universiteit van Amsterdam en aan het Catechetisch Centrum in Kampen, Adm. Helfrichlaan 56, 6952 GJ Dieren