Artikelencluster: Pastores en burn-out

Jeanette den Dekker-Mast, Burn-out. Kenmerken, diagnostiek en behandeling binnen de geestelijke gezondheidszorg (5)
Stieneke Reeders, Geloof als medicijn? Ervaringen uit een periode van burn-out (18)
Willem Putman, Drie portretten (28)
Anke Bisschops, De werkdruk van basispastores. Ondermijnende en constructieve strategieën (43)
Jos Pieper, Burn-out in het rooms-katholieke basispastoraat. Stressoren en hulpbronnen (60)
Wim Smeets, Pastores en burn-out: mogelijkheden en grenzen. Een terugblik (78)

Mensen die alles aankonden, energie te over hadden en nu niet meer vooruit te branden zijn. Wie kent ze niet, slachtoffers van een burn-out? Pastores komen in hun werk ongetwijfeld zulke mensen tegen. Eén op de tien werknemers in Nederland blijkt volgens het CBS klachten te hebben die wijzen op een mogelijke burn-out. En vroeg of laat kan ook de pastor zelf ten prooi vallen aan een burn-out. Er is altijd ontzettend veel werk te doen, en voor men het weet ontwikkelt een chronische vermoeidheid zich tot een extreme oververmoeidheid. Pastores zijn hiervoor niet alleen vatbaar omdat ze veel met mensen werken – hetgeen men lange tijd als de belangrijkste risicofactor voor het ontwikkelen van een burn-out beschouwd heeft – maar ook omdat zij hun werk op zeer verantwoordelijke wijze willen doen.

Het thema burn-out geniet momenteel veel belangstelling door middel van studiedagen en publicaties. Meestal gaat het daarbij om burn-out als verschijnsel in het algemeen. Maar er is ook toenemend aandacht voor burn-out in het werk en leven van pastores, aanleiding voor de redactie om er in een artikelencluster bij stil te staan.

Het eerste artikel, van de hand van Jeanette den Dekker-Mast, biedt een beknopt overzicht van de kenmerken, de diagnostiek en behandelingsvormen van burn-out. De auteur heeft tevens oog voor de mogelijke betekenis van bekende pastorale begeleidingsvormen ter zake. Het tweede artikel is een ervaringsverhaal van een pastor die zelf een burn-out doormaakte. Qua vorm heeft de bijdrage van Stieneke Reeders het karakter van een getuigenis, zoals zij dat uitsprak ter gelegenheid van de Faculteitsdag van de Faculteit Theologie van de Radboud universiteit Nijmegen op 16 maart 2005 onder het motto ‘geloof als medicijn?’ Het derde artikel, van de hand van Willem Putman, is het eerste van drie bijdragen vanuit een onderzoek aan de Katholieke Theologische Universiteit Utrecht over burn-out. Dit onderzoek omvat zowel een kwantitatief deel (vragenlijstonderzoek) als een kwalitatief deel (interviews). Uit het laatstgenoemde deel selecteert Putman drie interviews, op grond waarvan hij een portret schets van drie pastores die met burn-out te kampen hadden. De beschrijving wordt gestructureerd door de elementen die in het KTU-onderzoek worden nagegaan: persoonsgerelateerde factoren, werkgerelateerde factoren – waaronder specifiek de werkdruk – en mogelijke hulpbronnen. In het volgende artikel beschrijft Anke Bisschops vanuit haar ervaring als docent en supervisor de vaak ondermijnende strategieën die ze bij pastores op het spoor is gekomen. Ze reflecteert over mogelijke oorzaken van en uitwegen bij burn-out onder pastores. Aandacht heeft ze daarbij voor enkele bijzondere aspecten van het pastoraal werk: de samenwerking met vrijwilligers, de situatie van de vrouwelijke pastoraal werkers in de rooms-katholieke kerk en het klimaat binnen deze kerk. In de laatste bijdrage uit het KTU-drieluik beschrijft Jos Pieper de resultaten van het kwantitatief onderzoek onder rooms-katholieke pastoraal werkenden, niet zonder eerst te verwijzen naar eerdere onderzoeken naar burn-out in hoofdzakelijk een protestantse context. Pieper stelt vast dat bij katholieke pastoraal werkenden de competentie een positieve factor is in het voorkómen van burn-out, maar dat de werkdruk en vaak ook de persoonlijkheidsstructuur negatieve factoren kunnen zijn. Bij wijze van afsluiting van het cluster blikt Wim Smeets terug op de mogelijkheden en grenzen van een specifiek pastorale, c.q. levensbeschouwelijke invalshoek op burn-out. De grenzen worden meteen aangegeven: burn-out is een ziekte die, ook in geval ze zich in een pastorale context voordoet, in eerste instantie vraagt om deskundige medische begeleiding. Vervolgens is het echter goed mogelijk te kijken naar een eigen ‘pastorale inbreng’, zowel in de preventie als de aanpak van burn-out onder pastoranten én pastores.

In dit artikelencluster worden vooral de risico’s op een burn-out voor de pastor zelf in beeld gebracht. De bijdragen gaan over het algemeen niet diepgaand in op de behandeling van een burn-out. Daarvoor verwijzen we de lezer naar de vele publicaties ter zake. Een wetenschappelijk overzicht is bijvoorbeeld te vinden in ‘Behandelingsstrategieën bij burnout’ van C.A.L. Hoogduin et al.¹ Meer populaire werken zijn te vinden op de website van onder meer ’t Inbosch, instituut voor burn-out en stresshantering.

Een burn-out berokkent betrokkenen en hun omgeving vaak onnoemelijk veel leed. Ook voor de gemeente, de parochie en een pastoresteam zijn de gevolgen vaak erg zwaar. De schrijnende situaties die in de hierna volgende bijdragen bericht worden zijn geen uitzondering. Met dit artikelencluster hoopt de redactie bij te dragen tot bewustwording van deze complexe problematiek, zodat waar mogelijk een burn-out voorkomen kan worden of in elk geval tijdig onderkend met het oog op een adequate behandeling.

Na het artikelencluster volgt eerst een bijdrage over het IKON-pastoraat van de hand van Corja Menken-Bekius, Willem Putman en Judith van der Werf. Het IKON-pastoraat is niet de enige organisatie die zich moet aanpassen aan maatschappelijke ontwikkelingen waarbij het pastoraat als publieke functie verdwijnt. Na een historisch overzicht biedt het artikel een inventarisatie van hoe het momenteel gesteld is met het IKON-pastoraat. Wie zijn de bellers van vandaag en met welke vragen richten zij zich tot de medewerkers achter de telefoon? En hoe gaan die met die vragen om? Wie zijn die pastores en hoe staan zij in dit werk? En vervolgens: welke veranderingen dwingen het IKON-pastoraat tot een bezinning op zijn toekomst? Omdat het team van het IKON-pastoraat niet het enige team is dat voor de opgave staat zich staande te houden in een landschap van schuivende panelen, kan dit artikel in dat opzicht gelezen worden als een casestudy. Daarbij gaat het ten slotte ook om de vraag: wat zijn de oriëntatiepunten die hulp bieden bij het uitzetten van een nieuwe koers?

Gerrit Immink besteedt in de rubriek ‘Boek’ aandacht de publicatie Is there a God of Human Rights van Johannes A. van der Ven, Jaco S. Dreyer & Hendrik J.C. Pieterse. Het literatuurbericht over catechetiek en ‘youth ministry’ is van de hand van Evert Jonker, terwijl Ciska Stark tekent voor het literatuurbericht homiletiek.

¹. Hoogduin, C.A.L. et. al. (2001). Behandelingsstrategieën bij burnout. Houten: Bohn Stafleu van Loghum.

Overige artikelen

Corja Menken-Bekius, Willem Putman & Judith van der Werf, De vragen zijn niet van de lucht. Over het IKON-pastoraat in roerige tijden (85)
Gerrit Immink, Godsdienst en mensenrechten. Is there a God of Human Rights? (105)
Evert Jonker, Leren onderscheiden waarop het in religie en geloof aankomt. Een literatuurbericht over catechetiek en ‘youth ministry’ (114)
Ciska Stark, Homiletiek in een pluriforme cultuur: een nieuwe uitdaging. Literatuurbericht homiletiek (138)