Editieredactie: Wim Smeets

Wim Smeets, Meer dan één register

Waarom een themanummer over gespreksvoering in pastoraat en geestelijke verzorging? Er zijn al zoveel boeken over communicatie en gespreksvoering in begeleidende beroepen. Dat klopt, maar de meeste boeken vertrekken vanuit één bepaald gezichtspunt. Wil je dan verschillende gezichtspunten naast elkaar plaatsen, dan heb je al snel een stapel boeken nodig. Die literatuur kun je dan weer moeilijk onderling vergelijken, omdat de auteurs andere doelen voor ogen hadden en soms voor een ander lezerspubliek schrijven.
Kun je al die verschillende benaderingen van communicatie en gesprek wel binnen het bestek van één tijdschriftnummer onderbrengen? Het is inderdaad te hoog gegrepen om álle voorhanden zijnde benaderingen voor te stellen en ook om deze modellen in extenso te behandelen. Maar een eerste kennismaking – met verwijzing naar achtergrondliteratuur – is wel mogelijk.
De volgende benaderingen van de communicatie in pastoraat en geestelijke verzorging worden gepresenteerd: de verkondigende benadering, de non-directieve benadering, de narratieve benadering, de morele benadering, de oplossingsgerichte benadering. Enigszins apart staan de benaderingen vanuit de geestelijke begeleiding en de non-verbale benadering. Vijf elementen komen telkens aan bod, om overeenkomsten en verschillen tussen de modellen te verhelderen en om het voor de lezer hanteerbaar te maken: de theoretische en historische achtergrond, de uitgangspunten, de interventies, een concreet voorbeeld en een reflectie.
De praktijk van de communicatie komt ook in beeld aan de hand van foto’s uit de geestelijke verzorging, gemaakt door Hans Dornseiffen. Heel mooi wordt zo ook visueel duidelijk dat een model altijd vlees en bloed moet worden in de concrete ontmoeting tussen twee unieke mensen. Dat maakt dat een model nooit ‘sec’ voorkomt in de praktijk. Een pastor of geestelijk verzorger zal telkens nagaan wat in dit contact aangewezen is en daarbij zal vaak geput worden uit meerdere benaderingswijzen – ten bate van de ontwikkeling van de gesprekspartner – hetgeen het beslissende criterium is (en niet de eigen ‘voorliefde’ voor een bepaald model).
Voor de meeste benaderingen konden ook andere auteurs gevraagd worden. Wij hebben ons vooral gericht op mensen die in de praktijk met een bepaald model vertrouwd zijn en liefst niet eerder in Handelingen hun visie voor het voetlicht brachten. Niet alle mogelijke benaderingen konden een plek krijgen in dit themanummer. Zo zouden de contextuele benadering en de daarmee verwante systeemgeoriënteerde benadering zeker aparte aandacht verdienen. We hopen daar later aandacht aan te kunnen besteden in dit tijdschrift. Hetzelfde geldt voor de onderzoeksmatige insteek ten aanzien van het levensverhaal, evenals voor de pastoraal-therapeutische benadering.
In een inleidend artikel bieden we een schets van communicatie en gesprek in geestelijke verzorging en pastoraat, waarmee we tegelijk het kader van dit themanummer aangeven, namelijk dat we focussen op de directe interactie tussen pastor/geestelijk verzorger en gesprekspartner. Ook geven we een kort historisch overzicht van enkele theoretische pogingen om deze interactie te analyseren en te rubriceren. Tot besluit blikken we terug op de ‘oogst’ van dit nummer en kijken we vooruit naar mogelijke en/of gewenste ontwikkelingen ten aanzien van hun communicatie in de toekomst.
Met dit themanummer is dus zeker niet alles gezegd over communicatie van pastores en geestelijk verzorgers. We hopen dat het nummer zijn weg vindt in onderwijs en nascholing. Langs die weg zou het ertoe kunnen bijdragen dat geestelijk verzorgers en pastores over meer dan één register beschikken in hun contacten en dat ze op basis van wat hun gesprekspartners nu nodig hebben de juiste benaderingswijze inzetten.

Jos Pieper & Wim Smeets, Communicatie in geestelijke verzorging en pastoraat

Ook voor pastores en geestelijk verzorgers is communicatie het hart van hun werk. Zij hebben vaak weinig andere instrumenten dan wat zij als persoon in de ontmoeting inbrengen en proberen voor anderen te betekenen. Daarom luistert het zo nauw wát ze precies in die communicatie inbrengen. In dit themanummer van Handelingen gaat het over zulke zogenaamde interventies van de pastor of geestelijk verzorger.

Reijer J. de Vries, Het verkondigende gespreksmodel

In het pastorale verkondigende gespreksmodel beweegt het gesprek zich op twee niveaus: ‘opnemen’ en ‘meenemen’. Hierbij horen de communicatievormen ‘luisteren’ en ‘aanspreken’. Omdat de Geest mensen inschakelt, pleit Eduard Thurneysen – belangrijkste vertegenwoordiger van dit model – ervoor gebruik te maken van alle beschikbare psychologische en pedagogische middelen. Minder bekend is dat hij ook het belang erkent van oefening in communicatieve vaardigheden.

Hans Evers, Levensbeschouwelijke counseling. Over zin en samenhang

Bij levensbeschouwelijke counseling verloopt het gesprek als ‘interview’, met minimale inmenging van de counselor. De cliënt krijgt alle ruimte om zijn leven te onderzoeken. Nauwlettend wordt daarbij het taalgebruik gevolgd, als een manier bij uitstek waarmee de cliënt zijn bestaan telkens opnieuw realiseert en bewust is.

Ren van Schrojenstein Lantman, Het levensverhaal in methodische varianten. Narratieve gespreksvoering in pastoraat en geestelijke verzorging

Bij het optekenen van het levensverhaal van iemand die ouder wordt, gaat het om het leven zoals hij dat zelf ervaart, en om de manier waarop hij het zelf vorm wil geven. Het vraagt wel om vertrouwen tussen gespreksbegeleider en geprekspartner. Van deze narratieve aanpak worden in dit artikel vijf methodische varianten onderscheiden en kort besproken, waarna de symbolische methode met een voorbeeld wordt uitgewerkt.

Jackde Groot, Nijmeegse methode voor morele counseling
Een cliënt komt bij de geestelijk verzorger met een vraag: ‘Wat moet ik doen?’, of: ‘Ik weet niet wat ik moet kiezen…’ of: ‘Wat ik wil, mag dat eigenlijk wel?’ Voorbeelden die vragen om verheldering vanuit een ethisch of moreel kader, als de oorzaak van de twijfel niet ligt in gebrek aan betrouwbare informatie, (zelf)verwijt of anderszins. In principe zijn dit voorbeelden die benaderd kunnen worden vanuit de ‘Nijmeegse methode voor morele counseling’, ontwikkeld met gebruikmaking van inzichten van Carl Rogers, Paul Ricoeur en John Brennan.

Florus Kruyne, Oplossingsgerichte gespreksvoering

De ‘Solution Focused Brief Therapy’ (SFTB) is te typeren als een ‘oplossingen-opbouwer’. Deze pastorale methode komt het meest tot zijn recht waar mensen een zekere vraag, wens of doel hebben. Ook als die vraag nog sluimerend is en het doel niet meer, maar ook niet minder dan het hoofd boven water te houden. Het ‘taalspel’, hoe je de dingen benoemt (labeling), speelt in deze oplossingsgerichte benadering een cruciale rol.

Jacqueline van Meurs, Wachten met de wachtenden.Geestelijke begeleiding in een zorginstelling

Geestelijk begeleiders vandaag de dag maken meer en meer kennis met mensen die niet over een taal beschikken, of niet actief gebruik kunnen maken van een referentiekader, zoals de christelijke traditie, om de eigen ervaringen uit te drukken. Geestelijke begeleiding is dan vooral ook wachten. En met name dat wachten, processen de tijd geven, krijgt nauwelijks nog de ruimte in ziekenhuis of zorginstelling. Toch kunnen patiënten worden uitgenodigd om contemplatie en de passiviteit van het wachten toe te laten.

Jorien Schippers, Krijg je een hand of neem je hem?

Er zijn talloze soorten gesprekken en ontmoetingen. Deze bijdrage zet uiteen dat een ontmoeting niet begint met de eerste woorden die klinken. Daarvóór is er al heel veel gebeurd. Wat dan wel en welke invloed heeft dat op het gesprek? En wat kunnen de basisinzichten van de haptonomie bijdragen aan het gesprek in pastoraat en geestelijke verzorging?

Annemie Dillen & Wim Smeets, Methodisch bewuste gespreksvoering door pastores en geestelijk verzorgers

Wat hebben geestelijk verzorgers en pastores aan allerlei gespreksmodellen? Aan het einde van dit themanummer blikken we terug, verzamelen de oogst van de verschillende bijdragen en reflecteren op de betekenis voor het dagelijkse werk van pastores in gemeenten en parochies en van geestelijk verzorgers in instellingen voor zorg en justitie en bij defensie.

Ciska Stark, Duurzaam preken in een veranderende cultuur. Trendwatching homiletiek

Dit artikel schetst een beeld van trends op het terrein van de homiletiek, de wetenschappelijke discipline van de prediking. Ontwikkelingen van de laatste vijf jaar passeren de revue. Het gaat daarbij om de grote lijnen aan thema’s, modes en onderliggende tendensen in het homiletisch onderzoek die de auteur meent waar te nemen uit bestudering van enkele seizoenen homiletische publicaties. Het belangrijkste signaal dat naar voren komt, lijkt vooral het streven te zijn naar een kwalitatieve verandering in de zin van verbetering van de prediking.