Editieredactie: Ciska Stark

ARTIKEL │ Joep de Hart
Hemelscherven
Religieuze veranderingen in Nederland

The times they are a-changin’

Nederland is een land waar de erfenis van Augustinus, Luther en Calvijn nog altijd zichtbaar is, maar waar steeds minder sprake is van een gedeelde (religieuze) taal om over God te spreken. Toch lijkt het erop dat er een nieuwe visie op religie en spiritualiteit aan het ontstaan is.

INLEIDING | Ciska Stark
‘Het is voor u allen’
Religieus ritueel annex christelijke liturgie in een keuzecultuur

‘Goed weekend’ wensen de collega’s elkaar op de vaste vrijdagmiddagborrel toe. Bij de koffieautomaat op de maandagmorgen blijkt vervolgens wát het afgelopen weekend goed heeft gemaakt; namelijk het weer, de geleverde sportprestaties en de ontmoetingen met vrienden of familie. Kerkgang en geloof kunnen daarbij ook aan de orde komen, maar dat lijkt minder vanzelfsprekend. Het bijwonen van een viering, in de lokale geloofsgemeenschap of in de context van een instelling, behoort tot de activiteiten van de vrije tijd en heeft een keuzekarakter gekregen. De kerkgang is geen gewoonte, maar een afweging geworden.

REFLECTIE │ Goedroen Juchtmans
Gelaagdheid van het christelijke ritueel: vloek of zegen?

Goedroen Juchtmans deed onderzoek naar de manier waarop gezinnen sacraliteit en christelijk geloof in huiselijke rituelen tot expressie brengen. Ze trof daar een rijkdom aan diversiteit in aan, die het mensen mogelijk maakt op allerlei manieren met de christelijke traditie verbonden te blijven.

ARTIKEL │ Ranfar Kouwijzer
Geloven zonder God of religieus zolang de lofzang duurt?
Liturgie bij de Preek van de Leek

‘In de Preek van de Leek zijn gelegenheidsvoorgangers verantwoordelijk voor een hele dienst, dus inclusief liturgie. De opzet van het project is immers om te onderzoeken wat het oplevert als relatieve buitenstaanders zich verhouden tot de Bijbel en tot de protestantse traditie. Tot die traditie rekenen we ook het format van een eredienst: de liturgie. De vraag wat er gebeurt wanneer je deze mensen een orde van dienst laat verzorgen hoort bij het experiment. Het is extra spannend dat lang niet alle deelnemers aan de Preek van de Leek kerkelijk betrokken zijn.’

REFLECTIE │ Marieke den Braber
Met het evangelie de straat op
Reflectie op The Passion

Kun je het bijbelse verhaal van Pasen wel zo modern vertalen? Dat was de hamvraag van velen bij The Passion. Vorig jaar werd dit spektakel uitgevoerd in Gouda, dit jaar in Rotterdam. Beide keren live uitgezonden op de televisie, bekeken door 1 tot 1,7 miljoen kijkers. Het meeste commentaar ging er over of de Bijbel wel op deze wijze voor het voetlicht gebracht moet worden. Alle reden om dus eens te kijken hoe die Bijbel bij The Passion dan ter sprake komt.

REFLECTIE │ Mirella Klomp
Moderne liturgie, stadsmarketing of heiligschennis?
The Passion vanuit cultureel-antropologisch perspectief

‘Het is half negen op Witte Donderdag, drie dagen voor Pasen. Welkom in Rotterdam!’, zegt verteller Philip Freriks vanaf het podium tegen de ongeveer 15.000 mensen die zich verzameld hebben op het Willemsplein en de Erasmusbrug, en meer dan anderhalf miljoen mensen die kijken op Nederland 1 en via internet. ‘Vanavond is Rotterdam het decor van The Passion. Het verhaal van de laatste uren van het leven van Jezus Christus. Verteld in woorden, beelden en de bekendste Nederlandse popnummers.’

ONDERZOEK │ Henk de Roest
Kerkennacht: een momentane gemeenschap?

De laatste twaalf jaar is in verscheidene Europese landen een oecumenisch kerkenfestival ontstaan, waarbij lokale kerken hun ‘huis’ openstellen met een gevarieerd programma met zang, meditatieve vieringen, (leken)preken, rondleidingen, dans, theater, debat, ontmoeting, muziek, film, maaltijden en ‘een beetje spektakel’. Sinds enkele jaren worden ook in Nederland Kerkennachten georganiseerd. Samen met Elpine de Boer onderzocht Henk de Roest wat deelname aan zo’n Kerkennacht met bezoekers, al dan niet gelovig, doet. Ontstaat er ook verbondenheid tijdens een dergelijke gedeelde ervaring?

ARTIKEL | Irene Stengs
Bermmonumenten
Nieuw rouwritueel in de openbare ruimte

‘Op een avond in het vroege voorjaar van 2002 voeg ik me bij twee mannen die staan te praten bij een bos bloemen aan een paaltje in het trottoir. Naast de bos bloemen hangt een foto van een jongetje met zijn naam. De mannen bespreken het dodelijke ongeluk dat hier, op de kop van de Dappermarkt in Amsterdam-Oost, kort daarvoor plaatsvond. Op 28 februari 2002 werd de vierjarige Miguel, in het schemerdonker spelend op zijn fietsje, door een achteruitrijdende vuilnisauto doodgereden. De mannen drukken hun ongenoegen uit over ‘het feit’ dat de chauffeur nu hoogst waarschijnlijk in een ander deel van de stad gewoon verder zijn beroep zou kunnen uitoefenen.’

EVALUATIE | Ciska Stark
Regie verloren, ritueel gewonnen?

Een gevarieerd palet aan ritualiteit, liturgie en reflecties daarop is in dit themanummer van Handelingen voorbijgetrokken. In deze slotbeschouwing overzien we het geheel vanuit liturgiewetenschappelijk perspectief en maken we de balans op als het gaat om de centrale vraag: ‘Hoe spelen kerken in op de veranderingen in participatie aan liturgische vormen en hoe raakt dit aan een bredere opbloei van religieus ritueel handelen in de publieke ruimte?’

Editieredactie: Jos de Kock

INLEIDING │ Jos de Kock
Kerk en sociale media

ARTIKEL │ Jan van der Stoep
Sociale media: een nieuwe vorm van communicatie

Een jaar of vijf geleden waren we nog nauwelijks bekend met sociale media als Facebook, Twitter, LinkedIn, Google+ of Hyves. Nu zijn deze media nauwelijks meer weg te denken uit onze samenleving. Maar wat betekenen deze media eigenlijk voor de communicatie tussen mensen? Vormen sociale media slechts een nieuw instrument om contact met elkaar te onderhouden? Of veranderen deze media ook onze manier van leven en daarmee de wijze waarop kerken georganiseerd zijn?

ARTIKEL │ Frank Bosman
Waarom ik vind dat we iets met sociale media moeten doen

In de vaart waarmee sociale media zich ontwikkelen lijkt het hogere management van de christelijke kerken verrast en ook wat huiverig een manier te zoeken om ermee om te gaan. Individuele pioniers lijken echter haarfijn aan te voelen hoe ze de nieuwe media kunnen benutten. Cultuurtheoloog en katholiek blogger Frank Bosman ziet de kansen: met sociale media komen oude vragen opnieuw aan het licht.

ARTIKEL │ Eric van den Berg
Sociale media in de greep van de Geest

Vanuit de twee werkmodellen ‘digitale presentie’ en ‘digitale werken van barmhartigheid’ schetst Eric van den Berg een theoretisch kader hoe christelijke professionals op het web te werk kunnen gaan.

ESSAY │ Aad Hofland
Internet als religieuze ruimte
Internet en contextualiteit … voorbij aan generalisaties

Hoe nodig is de protestantse digikerk Mijnkerk.nl die dit jaar als missionaire pioniersplek wordt gestart, vraagt masterstudent Aad Hofland zich af na een onderzoek. De hoeveelheid zinzoekers op het web lijkt het plan te rechtvaardigen, maar trekt zo’n digitaal ‘thuis’ niet eerder de al actieve leden dan de mensen aan de rand of zelfs daarbuiten?

ARTIKEL │ Ineke de Feijter
Like it! or not …
Kerkelijk beleid en sociale media

Wanneer dominante media in een cultuur wijzigen, zoals van drukpers naar elektronische naar digitale media, brengt dat op allerlei gebied verandering teweeg. Wat doen kerken met nieuwe media, wat verwachten ze ervan? Leidt dat tot veranderingen, en beperken die zich tot communicatie of betreffen die ook het wezen van de kerk of theologie? Hoe definiëren ze media en communicatie en welke ethische vragen zijn daarmee intrinsiek verbonden? Wat kan er eventueel beter? Ineke de Feijter focust op de vraag naar kerkelijk beleid ten aanzien van sociale media.

CASUS │ Janneke Nijboer
Sociale media en community-vorming
Pioniersplek Noorderlicht Breda

Twittergemeenschap, facebookcommunities, linkedingroepen. Het zijn allemaal vormen van gemeenschap die online te vinden zijn. Mijn kennismaking met deze communities is een paar jaar geleden begonnen, toen ik samen met een collega gevraagd werd het missionaire verlangen van de Protestantse Gemeente te Breda vorm te geven. In onze zoektocht naar nieuwe vormen van kerk-zijn ontdekten wij de sociale media als hulpmiddel daarbij.

ONDERZOEK │ Johan Roeland, Tetske van Dun, Elke Hauser, Lucas van Heerikhuizen, Aad Hofland, Ruard Ganzevoort, Martijn den Hollander,
                    Hijme Stoffels en Peter Versteeg
De (on)mogelijkheid van de digitale kerk
‘De kerk kan niet kerk zijn zonder interacties van vlees en bloed’

Sociale media en kerk zijn geen gescheiden werelden, maar worden veelal wel van elkaar onderscheiden, als zou er sprake zijn van een kerkelijk domein en een virtueel domein dat met name gebruikt kan worden voor public relations, informatievoorziening en missionaire doeleinden. In deze bijdrage verkennen wij een andere benadering, namelijk die van sociale media als kerk, als een ruimte, plaats of domein waarin kerk gestalte kan krijgen.

Editieredactie: Tinne Grolus

REDACTIONEEL │ Hans Schilderman
‘Handelingen is een uniek vaktijdschrift’
Drijfveren van een nieuwe hoofdredacteur

Toen ik begin januari van dit jaar voor het eerst als hoofdredacteur de redactievergadering van Handelingen voorzat, werd me de vraag gesteld naar mijn motivatie voor deze functie. Een terechte vraag, niet alleen voor de redactie, maar vooral ook voor de lezers van Handelingen: ‘Vertel over wat je drijft om ondanks je drukke leven hoofdredacteur te worden van Handelingen. Wat hoop je, waar wil je aan werken, wat vind je belangrijk?’

ARTIKEL │ Jessie Dezutter
Waar hebben we het over?
Religie in relatie tot geestelijke gezondheid

Hulpverleners worden steeds vaker geconfronteerd met religieuze en zingevingsthema’s in hun praktijk. Ook pastores geven aan behoefte te hebben aan meer informatie en kennis omtrent geestelijke gezondheid. Dit artikel speurt historie, kernconcepten en huidig onderzoek na, op zoek naar een gefundeerd antwoord op deze vragen en een zinvol kader voor de praktijk.

ARTIKEL │ Jos de Kock
Een veelbelovende benadering
Catechese volgens het meester-gezel-leerlingmodel

De catecheet die zijn of haar eigen persoon inbrengt in de catechesepraktijk is een belangrijke kern volgens het meester-gezel-leerlingmodel. Voor een kerk die de ambitie heeft een gemeenschap te willen zijn, gooit dit intergeneratieve leerproces hoge ogen.

ONDERZOEK │Marina Riemslagh
Recht op het doel af
Gespreksdoelstellingen van pastores

Marina Riemslagh deed de afgelopen jaren onderzoek naar de ethiek van het pastorale gespreksproces. Met het oog daarop hebben de pastores die aan het onderzoek deelnamen de doelstellingen die ze in pastorale gesprekken nastreven verduidelijkt. Het vooropgestelde doel markeert immers de middelen – de gespreksinterventies – die aangewend worden om dat doel te bereiken. In dit artikel schetst de auteur de doelstellingen voor pastorale gesprekken die pastores hanteren.

PRAKTIJK │ Suzan Willemse, Norbert Foudraine & Wim Smeets
De geestelijk verzorger op de intensive care
Een andere blik op intensieve zorg

Wie een intensive-careafdeling van een ziekenhuis binnenstapt, heeft vaak het gevoel een andere wereld binnen te treden. Meer dan op andere afdelingen van het ziekenhuis beweegt men zich er op de grens van leven en dood. Er heerst een serieuze sfeer, lachen is meer gedempt omdat er voortdurend mensen met ernstige zorgen en verdriet aanwezig zijn. Een ideale context, zou je denken, voor gesprek over zingeving en levensbeschouwing.

ERVARING │ Evert-Jan Vledder
Al horend bijbellezen

Wekelijks sta ik als predikant voor dezelfde uitdaging: om na intensief lezen van de bijbelteksten te komen tot een preek. Ik neem daarvoor de tijd. Toch gaat het mij niet anders dan menig ander: de tijd is kostbaar, de materie ‘hoekig’ en pasklare antwoorden zijn niet voorhanden. Teksten zijn er om voortdurend gehoord te worden, en als eerste sta ik aan de kant van de hoorders. Een luisteroefening.

TRENDBERICHT │ Jessie Dezutter
Religie en gezondheid
Professionalisering van een domein

Dit trendbericht beschrijft de recente ontwikkelingen en veranderingen op het gebied van religie en gezondheid. Het gaat om tendensen die naar voren komen in internationale en nationale publicaties van de laatste vijf jaar. De meest duidelijke ontwikkeling kan samengevat worden onder de noemer ‘professionalisering van het domein’. Dit toont zich zowel op het vlak van empirisch onderzoek als op het vlak van de implementatie in de praktijk. Daarbij wordt gezondheid breed bekeken en komen verschillende groepen werkzaam in zorg aan bod; gaande van artsen en verpleegkundigen, tot psychologen, therapeuten en pastoraal verzorgenden.
Het uitgebreidere literatuurbericht kunt u lezen op de website.

Editieredactie: Sake Stoppels

INLEIDING │ Berthilde van der Zwaag
Verschijningen van Christus in onze tijd

Ook in onze tijd zijn er mensen die hebben ervaren dat Christus aan hen verschenen is. Zij durven hier vaak niet over te spreken uit angst voor gek te worden versleten. In de kerk vinden ze soms geen gehoor en wordt het afgedaan als hallucinatie of projectie van eigen verlangens. Theologe Berthilde van der Zwaag onderzocht in het kader van haar studie theologie in welke situaties verschijningen plaatsvinden en wat de gevolgen ervan zijn voor de mensen die het meemaken. Ze schreef er in 2008 een boek over. In een tweede, afsluitend artikel laat ze zien wat er in redelijke zin over het waarheidsgehalte te zeggen valt.

REFLECTIE │ Jessie Dezutter & Jozef Corveleyn
Verschijningen kritisch beschouwd vanuit de godsdienstpsychologie

Anders dan de theologie is de godsdienstpsychologie niet op zoek naar het waarheidsgehalte van religieuze fenomenen, maar wil wel religieuze gedragingen en ervaringen verhelderen. Twee godsdienstpsychologen bespreken de al dan niet pathologische manifestatie van verschijningen, stellen een mogelijke psychologische verklaring voor en gaan kort in op hoe de gelovige zich kan verhouden tot de Christusverschijning.

REFLECTIE │ Ruard Ganzevoort
Ruimte scheppen voor het heilige

De ervaring van de goddelijke aanwezigheid is niet te plannen, maar het is wel mogelijk om de ruimte te scheppen waarin het zou kunnen gebeuren. Ruard Ganzevoort onderzoekt de theologische betekenis en waardering van verschijningservaringen en gaat in op de pastorale implicaties.

REACTIE │ Berthilde van der Zwaag
Is het werkelijk Christus?

Niet alle verschijningen hoeven werkelijk religieuze ervaringen te zijn. Een aanwezigheid van Christus is niet grijpbaar in die zin dat het empirisch aangetoond kan worden of dat een mens erover beschikken kan. Maar kan bijvoorbeeld een hallucinatie zo’n uitwerking hebben dat het een blijvende verbondenheid met Christus geeft? Berthilde van der Zwaag besluit deze slotreactie met haar eigen verschijningservaring.
(een uitgebreidere versie van dit artikel staat hier)

ARTIKEL │ André Mulder
Carnaval: religie in een nieuw jasje?

Of en in hoeverre is het carnaval te beschouwen als een vorm van ‘religie op straat’? André Mulder kijkt met open blik naar dit bonte verschijnsel, dat in veel plaatsen van Nederland, van Kloosterburen tot Maastricht, duizenden mensen op de been brengt. De uitkomst van zijn zoektocht verrast.

REACTIE │ Anton Simons
Gemaskerd

Bij André Mulder ondergaat het carnaval zelf, zo lijkt het, een wonderlijke transformatie. Eerst is het voor hem een ‘orgiastisch bacchanaal’. Geleidelijk gaat het via zijn gedistantieerde oog over in een uitreiken naar iets hogers, zoiets als het Koninkrijk van God. Zo lijkt het artikel een verkleedpartij waarin met de auteur het carnaval tot zichzelf komt.’ Anton Simons reageert. Twee levensverhalen meten zich en ontmoeten elkaar.

CASUSARTIKEL │ Gert de Jong

Kerkelijke gemeente als dynamische configuratie
Een analysemodel in gemeenteopbouwprocessen

Gert de Jong analyseert de verschuiving van ‘pertinent géén’ tot ‘per se wél’ een kerkgebouw voor gelovigen in de nieuwste wijken van groeistad Amersfoort.

ONDERZOEK │ Sake Stoppels & Marjolijn de Waal
Als de voorbijganger blijft…
Over voorgangers die na hun vertrek niet weggaan

Wat gebeurt er als een vertrokken voorganger blijft wonen in de plaats waar hij pastor is geweest en ook nog eens bij de gemeente of parochie betrokken blijft?