Editieredactie: Carlo Leget & Wim Smeets

INLEIDING | Carlo Leget & Wim Smeets
Oordeels- en besluitvorming bij ethische kwesties

‘Nee, met ethiek hebben we hier weinig te maken!’, krijgen studenten wel eens als antwoord wanneer ze vragen of ze op een mogelijke stageplek ook ervaringen kunnen opdoen op het vlak van ethiek. ‘Niemand van ons zit in de ethische commissie. En wij worden er ook niet bij betrokken wanneer abortus of euthanasie speelt.’ Op die – enge – manier wordt vaak over ethiek gedacht door geestelijk verzorgers.

Menig basispastor denkt bij ethiek in eerste instantie aan zaken waarbij de normen van de kerk in het geding zijn. Ethiek dient echter veel breder beschouwd te worden. Het gaat erom oog te hebben voor de ethische omgeving waarin wij leven, aldus Simon Blackburn, waarmee hij bedoelt: ‘het klimaat van ideeën die betrekking hebben op de manier waarop we leven. Die
bepalen wat we acceptabel en niet acceptabel vinden, bewonderenswaardig of verachtelijk. Die bepalen wanneer we vinden dat de zaken goed gaan en wanneer we vinden dat ze scheef gaan. Die bepalen wat wij vinden waar we recht op hebben en waartoe we verplicht zijn in onze relatie tot anderen. Die vormen onze emotionele reacties, die bepalen waar we trots op zijn of waar we ons voor schamen, waar we kwaad om worden of dankbaar voor zijn, wat we kunnen vergeven en wat niet. Daaraan ontlenen we onze normen, de normen voor ons gedrag’

Een van de oogmerken van dit themanummer van Handelingen is de reikwijdte van de ethiek voor het werk van pastores en geestelijk verzorgers te verhelderen vanuit de praktijk, anders gezegd het morele bewustzijn van geestelijk verzorgers en pastores te stimuleren. Op die manier hopen we duidelijk te maken in welke situaties hun ethische competentie in het geding is en dus bewust ingezet kan worden om bepaalde kwesties aan te gaan.
Daarbij richten we ons in eerste instantie op de wijze waarop pastores en geestelijk verzorgers oordelen over de betreffende kwestie en van daaruit tot een besluit komen met het oog op hun professioneel handelen. Reflecteren op de eigen ervaringen kan helpen om tot meer gefundeerd handelen te komen.

Modellen en methoden
In de ethiek zijn er recent tal van modellen en methoden ontwikkeld, die dienstig kunnen zijn bij de reflectie op de eigen beroepspraktijk. Soms gaat het om theoretische benaderingswijzen, waarvan tevens implicaties voor de praktijk zijn uitgewerkt. Soms gaat het om concrete handelingsmethoden, waarvan echter tevens de theoretische basis is geëxpliciteerd. Deze modellen en methoden bieden wijzen van denken en handelen die aangeleerd kunnen worden om de ethische competentie te vergroten. Uiteindelijk zullen pastoranten en cliënten erbij gebaat zijn wanneer pastores en geestelijk verzorgers meer gebruik zouden maken van deze ontwikkelde modellen en methoden, zo is onze overtuiging.

Vijf stappen
Om dat inzichtelijk te maken in dit themanummer zijn auteurs en representanten van een aantal modellen en methoden uitgenodigd om hun perspectief toe te passen op aangeboden praktijkmateriaal. Aan de meewerkende auteurs is gevraagd in hun bijdrage de volgende stappen
te zetten:
• Een eerste reactie op de casus.
Waarom is deze casus moreel relevant?
• Het ethische oordeel van de pastor of geestelijk verzorger.
Wat valt op in de manier waarop de schrijver van de casus spreekt over de kwestie die aan de orde is? Welke gevoelens, ethische beginselen en morele normen lijken voor de schrijver leidend te zijn?
• De besluitvorming en eventueel daaruit voortvloeiend handelen.
Hoe kan het theoretische perspectief en het handelingsperspectief van de auteur dit proces structureren, verdiepen en verbreden?
• De ethische competentie van de pastor en geestelijk verzorger.
Wat kan vanuit de casus en de reflectie daarop gezegd worden over de (post)
initiële scholing? Een bijzonder aandachtspunt daarbij is de samenwerking met andere professionals en het betrekken van hun ethische kijk op de behandelde kwestie.
• Ethische theorievorming.
Wat zegt de behandelde kwestie over de mogelijkheden en grenzen van de door de auteur gehanteerde ethische benadering?

Opbouw
De opbouw van het themanummer is als volgt. We starten op het microniveau, met casussen en reflecties die de pastoranten of cliënten zelf centraal stellen: hun autonomie en wensen, hun privacy en ook hun inbedding in relaties met hun omgeving.
Deze thema’s vragen niet alleen om ethische communicatie met deze personen en hun omgeving, maar ook om multidisciplinair ethisch overleg. Dat brengt ons
haast vanzelf op het meso- en macroniveau van gezondheids- en welzijnszorg en van het territoriale pastoraat. Ook de beroepsdeontologische perspectieven van pastor, geestelijk verzorger en arts komen aan bod.

Bent u nieuwsgierig naar alle casussen?
Lees dan de negen zeer diverse casusbeschrijvingen

Verder in dit nummer:
- de column van Janneke Nijboer
- een interview met prof.dr. Evert van Leeuwen, hoogleraar medische ethiek
- de slotbeschouwing van Carlo Leget en Wim Smeets
- beeldmeditatie van Viola Schrover

Editieredactie: Annemie Dillen & Theo van Leeuwen

INLEIDING | Annemie Dillen & Theo Van Leeuwen
Verbeelding aan het woord

Op welke manier krijgen religieuze – of bij uitbreiding ook spirituele – thema’s vorm in films? Kunnen films inleiden in christelijk geloof? En over welk soort films gaat het dan? Op welke manier gebruiken filmmakers de filmtaal om een spirituele boodschap uit te drukken? Is dat bewust, of onbewust of doet dat er niet toe? Deze en andere vragen komen in dit nummer aan bod.
Films leiden tot ‘betekenisproductie’, zowel bij het maken van de film, het bekijken ervan, als het naderhand bespreken. Door de verschillende bijdragen heen klinkt ook de visie dat het kijken naar films spiritualiteit kan stimuleren, door de dialoog die men als kijker aangaat met de wereld van de film, en door het gesprek dat erover gevoerd kan worden nadien. De wereld van de film biedt een veilige omgeving voor het ingaan op diepe vragen. Kijkers kunnen zich identificeren met een personage, maar tegelijk ook een zekere afstand houden. Films confronteren de kijker met een andere wereld, reiken hem of haar symbolen aan en zetten aan tot reflectie over het eigen leven, en in het bijzonder ook zinvragen daarbij. Ze dagen uit tot een ‘hermeneutische houding’, het zoeken naar mogelijke interpretaties, en tot dialoog met de eigen levenssituatie, op meer dan één manier.

In een eerste bijdrage schetst Sylvain De Bleeckere aan de hand het werk van de hedendaagse cineast Terence Malick een bioscopische spiritualiteit. De Bleeckere start bij Plato, voor wie het schimmenspel in de grot, bioscoopbeelden, een misleidende afspiegeling zijn van de fysieke werkelijkheid. Het zien met ‘twee ogen’ leidt de mens af van het zien met het ‘derde oog’, het contemplatieve, de weg van het denken. Tot wat voor spiritualiteit dat heeft geleid zet De Bleeckere uiteen. Haaks daarop staat het werk van Malick, bij wie de bioscoopruimte een spirituele levensruimte wordt waar de mens in de lens van het leven kijkt. Juist de spiritualiteit van de geopende ogen biedt, in relatie tot de getoonde beelden, zingevende oriëntatie op het leven. De films The Tree of Life en The New World worden beschreven als vormen van gebed. Ze dragen het motief van het paradijs in zich mee.
Martien Brinkman maakt vervolgens duidelijk dat het maken van een film en het kijken naar een film altijd interpretatieprocessen veronderstelt. Het goddelijke is nooit direct waar te nemen, maar mensen kunnen wel verwijzingen ernaar vinden: filmscenario’s lenen zich daar goed toe. Brinkman bespreekt het fenomeen van verwijzingen naar Christus in films, die vaak toch nog herkend worden door hedendaagse kijkers. Hij spreekt daarbij over ‘immanente transcendentie’.
Ook Wiel Smeets laat vanuit een mystagogisch denkkader zien hoe films mensen kunnen aanzetten tot spiritualiteitsbeleving en gesprekken over dieperliggende religieuze thema’s kunnen losmaken. Hij gebruikt hierbij de film My Sassy Girl en laat zien hoe de verschillende lagen van liefde in deze film worden uitgewerkt en hoe de thematiek van lot en bestemming het centrale gegeven is waarmee de hoofdrolspelers zich verhouden.
Eline De Bruyne laat aan de hand van een gedetailleerde bespreking van de film Life of Pi zien hoe het kijken naar een film heel wat kan losweken bij een kijker. Ze geeft concrete suggesties om dieper in te gaan op deze film en de levensbeschouwelijke vragen te laten klinken.
Geertje De Vries beschrijft het filmgesprek in plaatselijke gemeenschappen, in het bijzonder aan de hand van de film The Way. Ze geeft concrete stappen om met een groep aan de slag te gaan, en laat ook de waarde van het filmgesprek zien.
Nikolaas Sintobin heeft als jezuïet en internetpastor in Vlaanderen en Nederland ervaring met het werken met bidden met YouTube, en laat zien hoe het bekijken van korte filmpjes ook een belangrijke aanzet kan zijn in het werken rond spiritualiteitsbeleving.
Wim Reedijk ten slotte bespreekt als enige een expliciet religieuze film, Des hommes et des Dieux, die hij als aanzet neemt voor een theologische en persoonlijke reflectie rond kernvragen uit deze film.

BESCHOUWING | Sylvain De Bleeckere
De reflectie en de lichtwand
Van Plato tot Malick

Plato en Malick hebben de filosofie gemeen met elkaar. Allebei bewegen ze zich in de filosofie, echter niet begrepen als de discipline die intellectuele pirouettes uitvoert om in vele gevallen iets te zeggen wat het gezonde verstand al langer wist. Beiden beoefenen de filosofie om te reflecteren over wat er zich afspeelt rond en in de mens. Filosoferen is voor beiden in de eerste plaats een modus van schouwen, een spirituele oefening om zichzelf als mens te leren kennen en om hun tijdelijk verblijf op aarde naar waarde te kunnen schatten.
Maar hiermee houdt de gemeenschappelijkheid ook op.

BESCHOUWING | Martien Brinkman
De verborgen Christus in de film

In filmische Christusfiguren gaat het om concreet voorgestelde maar op zich fictieve menselijke gestalten die een zelfstandig filmkarakter vormen dat naar de actuele Jezusfiguur verwijst. Vanuit het dagelijkse bestaan verwijzen ze echter ook boven dat bestaan uit. Hoe de Christusfiguur in films en nieuwe media steeds nieuwe betekenissen krijgt, en ook vanuit zijn eigen historische en actuele zeggingskracht nieuwe interpretaties weer beïnvloedt.

COLUMN | Janneke Nijboer
The Help

INTERPRETATIE | Wiel Smeets
Bestemd voor de ware liefde

Interpretatie van een romantische jongerenfilm met het oog op mystagogie: My Sassy Girl. Spirituele dynamiek en spirituele duiding plus een didactische suggestie voor een groepsbespreking.

HANDREIKING | Eline De Bruyne
Life of Pi: Oscarwinnaar met spiritueel potentieel

Life of Pi is niet alleen een knap staaltje cinematografie, het is bovenal een film die het potentieel bevat om mensen te verwonderen, die vragen doet stellen en die oproept tot gesprek, met name over levensbeschouwelijke thema’s.

PRAKTIJK | Geertje de Vries
Net als in de film
Kerkelijk filmgesprek bij The Way

Een vrijdagavond in een huiskamer in Barneveld. Zo'n tien personen, dertigers en veertigers, verzamelen zich voor een huiskamervoorstelling van de film The Way. Een film van regisseur en acteur Emilio Estevez, over een vader die de camino naar Santiago de Compostela loopt als eerbetoon aan zijn overleden zoon.

Na afloop, rondom de eettafel met een glas wijn, komen de reacties. Kijkervaringen worden uitgewisseld. Welke scène blijft je bij? Welk personage doet je wat? Hoe heb je gekeken? Verschillen worden zichtbaar en leiden tot nieuwe vragen. Waarom nu juist die scène, dat personage? De kijkervaring blijkt heel persoonlijk te zijn, en bij behoedzaam doorvragen komen de persoonlijke verhalen op tafel. Aan het einde van de avond gaat ieder haars en zijns weegs. Over een paar weken zien we elkaar weer, rond een nieuwe film.
Zo simpel kan het zijn. Samen een film kijken, een glas drinken en iets van je leven delen. Geloofscommunicatie lijkt haast een te groot woord voor zo iets alledaags. Toch is dat wat er hier gebeurt.

ERVARING | Nikolaas Sintobin
Nieuw én traditioneel: bidden met film

Kun je bidden met een langspeelfilm of met een documentaire? Kun je bidden met een reclameboodschap op YouTube? Op de eerste vraag zullen velen, zij het met enige aarzeling, geneigd zijn een positief antwoord te geven. De tweede vraag daarentegen kan vlot op scepsis worden onthaald. Nochtans wijst de praktijk uit dat zowel het een als het ander perfect mogelijk is. Meer nog, dat, mits een aangepaste werkwijze, beide bemiddelingen een uitstekende opstap kunnen zijn naar authentiek christelijk gebed.

IN BEELD | René Rosmolen
De uitzending

REFLECTIE | Wim Reedijk
Apostolaat van de verborgenheid
Wat Des hommes et des dieux ons te zeggen heeft

Als een kerk of geloofsgemeenschap geen mensen kan werven, is er dan iets mis? Moet je dan de noodklok luiden? Sommige kerken en geloofsgemeenschappen, zoals de trappisten in Noord-Afrika, weten wat niet-groeien betekent. Toch zullen zij geen noodklok luiden. Zij tonen dat het geheim van de kerk en het leven in Christus niet in groeien zit. Dit ‘apostolaat van de verborgenheid’, kerk in de wereld, komt aan het licht in een bijzondere speelfilm. Wat dit apostolaat mij als pastor en de kerken in Nederland leert.

ONDERZOEK | Laurien Schrijver, Jessie Dezutter, Annemie Dillen & Wim Smeets
Zinbeleving in het ziekenhuis
Een pilotstudie in Nederland en Vlaanderen

Een onderzoek naar de zinbeleving van patiënten, in het kader van de vraag: hoe kunnen zorgverleners in het ziekenhuis ‘zingevingsvragen’ op het spoor komen en erop inspelen?

TRENDBERICHT | Carlo Leget
‘Spiritual care’ in de zorg

Opvallend is dat op het nog jonge onderzoeksgebied van de ‘spiritual care’ de stem van de kerken vrijwel ontbreekt. Dit trendbericht wil informeren over de ontwikkelingen op dit gebied, met de bedoeling dat ook vanuit de kerken aan het gesprek en de nieuwe ontwikkelingen deel genomen kan worden.

Editieredactie: Herman Noordegraaf, Sake Stoppels & Herman ven Well

INLEIDING | Herman Noordegraaf, Sake Stoppels & Herman van Well
Diaconaat en gemeenteopbouw

Werken van barmhartigheid, in welke vorm dan ook, zijn onlosmakelijk met de christelijke kerken verbonden. Dit themanummer van Handelingen onderzoekt de plaats die diaconaat vandaag de dag heeft in praktijken, en vooral ook in theorieën van gemeenteopbouw binnen drie verschillende kerkelijke tradities.

PRAKTIJK | Henk Meeuws
Aartsbisdom Utrecht
Diaconie in het pastorale beleid

In alle bisdommen van de Rooms-Katholieke Kerk in Nederland is sinds ongeveer tien jaar een diepingrijpend reorganisatieproces gaande in reactie op de drastische krimp van het aantal kerkgangers, de besteedbare financiën en de beschikbare pastorale beroepskrachten. Door samenvoeging van parochies en herschikking van pastoraal personeel hoopt men niet alleen de tering naar de nering te kunnen zetten, maar beoogt men tevens ruimte te geven aan impulsen voor de (re)vitalisering van het kerkelijk leven. In het pastorale beleid van het aartsbisdom Utrecht is gepoogd diaconie structureel te verankeren in een toekomstgerichte ‘verbouwing’ van de kerk.

BESCHOUWING | Jan Maasen
Katholieke kerkopbouw en diaconie

De herstructurering van de pastorale organisatie in het aartsbisdom Utrecht staat niet op zich. Overal in West-Europa vinden sinds de tweede helft van de jaren negentig aanpassingen plaats vanwege een terugloop van het aantal priesters, gelovigen en financiën. De gekozen oplossingen verschillen, het tempo waarin de veranderingen worden doorgevoerd ook, maar de tendens gaat overal in de richting van schaalvergroting (van werkgebied van pastores en/of bestuurlijke eenheid). Het model van de territoriale parochie blijft daarbij in alle veranderingen wel overeind.

PRAKTIJK | Herman van Well
Tarwewijk Rotterdam
International Christian Fellowship en House of Hope

Een vergrijsde kerk maakt een nieuw begin op een nieuwe wijze: wijkgericht en multi-etnisch. Dat gebeurt in de Rotterdamse Tarwewijk, vroeger een volkswijk, sinds de tweede helft van de vorige eeuw een achterstandswijk. Twee organisaties zijn er in verband met diaconaat en gemeenteopbouw van belang. De eerste is de International Christian Fellowship (ICF), een jonge multiculturele, multi-etnische gemeente. De tweede is haar ‘dochter’, specifiek gericht op diaconaat in de wijk, House of Hope (HoH).

BESCHOUWING | Sake Stoppels & Herman van Well
Diaconaat binnen protestantse gemeenteopbouw

Al is de International Christian Fellowship (ICF) niet direct een representatieve casus binnen het protestantisme, de gemeenschap vormt in meer dan één opzicht zeker een goede illustratie van ontwikkelingen op het terrein van diaconaat en gemeenteopbouw binnen protestants Nederland.

IN BEELD | René Rosmolen
Onzichtbaren worden zichtbaar

PRAKTIJK | René Erwich
Baptisten en diaconale presentie
Gemankeerde identiteit of nieuwe leerweg?

In dit praktijkbericht ga ik kort in op de functie en betekenis van diaconaal handelen in baptistengemeenten in Nederland. Via de lijn van eigen ervaringen als predikant en rector van de kerkelijke opleiding neem ik de lezer mee naar een korte survey onder baptistenpredikanten. Ik besluit dit praktijkbericht met een bemoedigend voorbeeld van een poging tot de ontwikkeling van diaconaal beleid in een niet geünieerde baptistengemeente in het noorden van Nederland.

BESCHOUWING | René Erwich
De spontaneïteit voorbij?
Diaconale presentie en gemeenteopbouw bij evangelicalen

In deze bijdrage concentreer ik mij op de relatie tussen diaconale presentie en gemeenteopbouw vanuit evangelicaal perspectief. In een korte theoretische beschouwing ga ik in op het diaconale gehalte van gemeenteopbouwmodellen die verwant zijn aan de evangelicale stroming.

COLUMN | Janneke Nijboer

SLOTBESCHOUWING | Herman Noordegraaf, Sake Stoppels& Herman van Well
Gemengde gevoelens

In deze slotbeschouwing maken we een balans op en gaan we nog kort nader in op enige kwesties die aan de orde zijn in discussies over gemeenteopbouw en diaconaat. Allereerst hernemen wij de vragen die we in de inleiding stelden.

TRENDBERICHT | Martin Hoondert
Liturgische en rituele studies 2007-2012

Voortbouwend op het werk van Paul Post geeft Martin Hoondert enkele trends in het onderzoek naar liturgie en rituelen weer. Uitgebreider is hierover te lezen in het literatuuroverzicht op deze website.

Editieredactie: Henk de Roest & Henk van den Bosch

INLEIDING | Henk de Roest & Henk van den Bosch
Pastor en huwelijksethiek

Dit nummer van Handelingen belicht in een artikelencluster het thema ‘huwelijksethiek’. Op verlegenheden en dilemma’s waarvoor pastores en gemeenten zich gesteld zien, wordt gereflecteerd en zes voorbeelden vormen zo een ‘spiegel voor ons allen’.

CASUS 1
Een dreigende scheiding
Onderstaande casus speelde zich af toen ik nog maar een paar maanden in de gemeente predikant was. Het gaat om een kwestie die mij innerlijk raakt. De ethische vragen die in deze zaak een rol spelen, houden mij bovendien nog steeds bezig. Vanwege mijn nog prille predikantschap wist ik soms gewoon niet goed wat ik moest doen.

REFLECTIE | Alie Hoek-van Kooten
Wat kan en mag de pastor?

Op de casus ‘Een dreigende scheiding’ reageert Alie Hoek-van Kooten en ze ontwart enkele draden uit de kluwen van grenzen, mogelijkheden en verantwoordelijkheden van de predikant in deze situatie.

CASUS 2
‘Veilig weg bij mijn man´
De predikant weet meer …
Deze casus leg ik voor, omdat ik ervoer dat het inbrengen van de mening die ik over deze zaak had, indien ernaar gevraagd werd, schade zou toebrengen aan de vertrouwensrelatie die er op dat moment met de betrokkene was. Ik vroeg mij af of het de betrokkene zou helpen als ik daadwerkelijk mijn mening zou geven.

REFLECTIE | Theo van Leeuwen
Leren niet méér te willen weten …

Vanuit het perspectief van de supervisor reflecteert Theo van Leeuwen op de casus ‘Veilig weg bij mijn man’. Wat is wijsheid wanneer de predikant meer weet dan de pastorant?

CASUS 3
Samenwonend stel vraagt huwelijksinzegening aan
Ik, kersvers predikant, kreeg het verzoek van een jong, samenwonend stel of hun te sluiten huwelijk in de kerk kon worden ingezegend.

REFLECTIE | Hanneke Meulink-Korf
Leiding, liefde en eigen initiatief

Op de casus ‘Samenwonend stel vraagt huwelijksinzegening aan’ reageert Hanneke Meulink-Korf in een persoonlijk gestelde briefvorm.

BESCHOUWING | Theo Witkamp
Het huwelijk in de protestantse preek

In catechese en pastoraat gaat het regelmatig over samenwonen, (homo)huwelijk en relatieproblemen. Dat blijkt wel uit de pastorale en ethische casuïstiek die Theo Witkamp in zijn werk aan het Seminarium van de Protestantse Theologische Universiteit langs ziet komen. De kansel lijkt hiervoor echter minder geschikt. De meeste predikanten vinden de kansel een lastige plaats om over huwelijk en seksualiteit te spreken. In dit artikel beschouwt en analyseert Witkamp – met toestemming – drie protestantse preken waarin dit wél wordt gedaan.

HISTORISCH | Henk de Roest
Geloofsgemeenschap als ‘tegencultuur van verbinding’
De visie van twee praktisch theologen: Van Gennep en Van der Werf

Er lijkt in onze dagen een verlangen te groeien naar bemoediging door gemeenschap, naar betrokkenheid en betrouwbaarheid in tegenstelling tot de vrijblijvendheid, waardoor vele relaties en samenlevingsverbanden worden gekenmerkt. Er wordt geleden onder de commercialisering, de invloed van het economische denken en de grootschaligheid van bureaucratie en bedrijfsleven. Theologen spreken over het belang van een geloofsgemeenschap als contrastgemeenschap. Deze stemmen zijn niet nieuw.

IN BEELD | Harbert Booij
Christus in de Hof

TUSSENTIJDS TRENDBERICHT | Sake Stoppels
Missionaire practici in Nederland
Een waaier aan stedelijke praktijkberichten

In 2011 en 2012 verscheen een heel aantal missionaire publicaties, geschreven door practici. Het gaat telkens om auteurs die vanuit hun eigen missionaire zoektocht rapporteren en richting willen wijzen. Sake Stoppels bundelt deze praktijkgeluiden in een tussentijds trendbericht ‘kerkopbouw’.

TRENDBERICHT | Wim Smeets
Pastorale supervisie in ontwikkeling

Een opleiding tot pastor, predikant of geestelijk verzorger is tegenwoordig ondenkbaar zonder supervisie. Wim Smeets brengt een aantal publicaties op dit terrein in kaart. Omdat dit in Handelingen een eerste trendbericht is over pastorale supervisie besteedt hij ook ruim aandacht aan de beschrijving van het veld en aan de spelers die op dat veld een belangrijke rol spelen of sleutelpublicaties verzorgden.